Transcript zomernummer 2014 - Remonstrantse Broederschap

remonstrants maandblad jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014
Buiten de gebaande paden
zomer
special
thema
van
de xxxxx
redac tie
Buiten de gebaande paden
De zomer is aangebroken, vakantietijd! We gaan u mee­
nemen ‘buiten de gebaande paden’.
Gerrit Berveling schrijft de overweging, over zijn eigen
reis naar de Hernhutter Godsakker en over de wonder­
baarlijke reizen van de bijbelse Tobias – u herinnert zich
het beroemde gevecht met de vis. Maar goed dat er een
engel mee op reis was. Gastauteur Welmoed Verhagen
vertelt ons alles over haar jaarlijkse gang naar Greenbelt.
Vooral het onderdeel ‘Beer&hymns’ spreekt haar aan,
maar dit festival biedt ieder jaar weer een overvloed van
inspiratie op het gebied van geloof, kunst en politiek.
Verschillende lezers zonden ons op ons verzoek hun
ervaringen met bijzondere plaatsen ‘buiten de gebaande
paden’. Het leverde een aantal pareltjes op. In één ervan
figureert trouwens eveneens een engel.
Jaap Bruijn vertelt ons over het reisjournaal uit 1868 en
1869 van – toen nog Nederlands Hervormd – predikant
P. Heering, de vader van de latere remonstrantse voor­
man G.J. Heering.
Peter Korver reist zeer regelmatig naar het eiland Texel,
terug naar zijn roots. Hij komt er mediteren en recreëren
in de ware zin des woords. En passant onderzoekt hij de
mogelijkheden voor de oprichting van een remonstrantse
gemeente Texel.
De redactieleden zelf gaan ook wel eens op reis, al doen
sommigen dat dan het liefst in gedachten. Vanessa van
Koppen schrijft over ‘haar Provence’. Ze noemt ons een
aantal plaatsen buiten de gebaande paden die u beslist
eens moet bezoeken. Michel Peters deed een ander soort
reis. Hij nam deel aan een etappe van de ‘roadtrip naar
een vernieuwd christendom’ die de afgelopen maanden
plaatsvond. De formule was ‘7keer7’. Ook van zijn hand
is een impressie van zijn bezoeken aan het stadje
Vézelay. De roemrijke wereldse en spirituele geschiedenis
is er voelbaar aanwezig. Carolien Sieverink bestudeerde de
dissertatie van mederemonstrant Hans Koppen, een
‘fenomenologisch onderzoek’ naar ‘opvattingen van
filosofen en geografen over het ervaren van plaats en
ruimte’.
Een goede zomer gewenst!
•
Bert Dicou
Hoofdredacteur
Het volgende nummer van AdRem
verschijnt op 5 september 2014.
in dit nummer onder meer:
3 Korte berichten
12 7 keer 7
4 Reis naar Batavia
13 De bijzondere geograf ische ervaring
5 Mijn Vezelay
14 Uw bijzondere plekken
7 Mijn Provence
16 ’t Rentmeestertje
8 In Memoriam
17Miniatuur
8 Rituele zin & onzin 7
18 Greenbelt festival
9 Mijn Texel
20 Het gezicht van...
10Overweging
colofon Redactie: Bert Dicou (hoofdredacteur), Joan van Esveld, Martijn Junte, Vanessa van Koppen-Enters, Michel Peters (eindredacteur) en Carolien Sieverink. Redactieadres:
AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel. 030 2316970, [email protected] Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@­remonstranten.org,
of via boven­staand redactie­adres. NL 45 INGB 0004088342 t.n.v. AdRem Utrecht Website: www.remonstranten.org Kosten: gratis voor remonstranten, 32,50 euro per jaar
voor niet-remonstranten. Advertentiewerving: Michel Peters, 06 27 62 55 88, [email protected], tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum
Uitgevers Ontwerp: Marjorie Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN 0925-238X © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder
voorafgaande toestemming van de redactie.
korte bericht en
Mensen
• D
s Sigrid Coenradie, predikant in Oosterbeek,
is per 1 september aangesteld als predikant in het
Penninckshuis in Deventer, een samenwerkings­
gemeente van doopsgezinden en remonstranten.
De afscheidsdienst in Oosterbeek is op 13 juli om
15.00 uur.
• Dr Eric Cossee neemt deze zomer afscheid als
predikant in Oude Wetering.
Theologie Publicatieprijs 2014
foto: Leo Lanser
Remonstrants hoogleraar Christa Anbeek en Ada de Jong
hebben (ex aequo) de Theologie Publicatieprijs 2014
gewonnen voor hun boek ‘De berg van de ziel’. Zij slagen
er volgens de jury in met hun aangrijpende boek een
breed, ook niet-christelijk lezerspubliek te interesseren
voor de waarde en betekenis van dogma’s bij de ervaring
van verlies. Op 21 juni, tijdens de Nacht van de Theologie,
ontvingen zij een beeldje uit handen van juryvoorzitter
Hirsch Ballin.
Geven Ontvangen Delen
Geven Ontvangen Delen
De Goddeeltjes komen eraan
Wat deelt u met andere mensen? Wat wilt u aan anderen
geven en wat heeft u in uw leven ontvangen? Om dit te
ontdekken, kunt u naar buiten lopen en iemand aan­
spreken die u niet kent en met hem of haar in gesprek
gaan. Houdt de Facebookpagina van de Remonstranten
in de gaten want in de loop van augustus laten we daar
zien hoe geven-ontvangen-delen op deze manier werkt.
Maar u kunt zich ook laven aan de Goddeeltjes.
In de Goddeeltjes laten zeven remonstrantse theologen
zien wat hebben ze ontvangen in hun leven dat hen in­
spireert. Wat willen ze geven aan anderen en hoe willen
zij mensen inspireren. Wat delen zij met elkaar? Daarbij
grijpen ze terug op de elementaire begrippen in het
christelijk geloof en leggen daarmee de drijfveer achter
ons geven, ontvangen en delen bloot. Met de Goddeel­
tjes heeft u het fundament van Geven Ontvangen Delen
in handen. Want deze beweging is eigen aan mensen.
Wij zijn niet gemaakt om alleen te blijven. We zijn ten
diepste niet alleen. Eind augustus zullen de Goddeeltjes
gratis verspreid worden onder alle Remonstranten (leden
en vrienden, landelijk en in gemeenten). Een gift van ons
voor u. Het komende jaar gaan we met de Goddeeltjes
aan het werk. Noteert u alvast 7 maart 2015. Dan is er
een speciale dag die in het teken staat van de Goddeel­
tjes. Alles over de Goddeeltjes leest u op
www.gevenontvangendelen.nl
Hoorneboeggemeenschap
heft zichzelf op
Conferentie
‘Sustainable stewardship’
De Hoorneboeggemeenschap (Hbg) heeft in april uit­
gebreid gesproken over haar toekomst en geconstateerd
dat het verstandig is om de Hbg te beëindigen. Er zijn
momenteel 28 mensen die met enige beperkingen actief
kunnen zijn; na januari zouden dat er nog maar 22 zijn
waarvan de meesten tussen de 80 en de 90 zijn. Het
valt hen steeds zwaarder om de weekenden op de Hoor­
neboeg te organiseren en in stand te houden. Voor veel
mensen zal een abrupt einde van de bijeenkomsten niet
makkelijk vallen. Vandaar dat het bestuur denkt aan een
overgangsperiode van 1 of 2 jaar.
Enige onduidelijkheden omtrent de aanmelding ontsier­
den onze eerdere berichten in AdRem (februari en mei),
waarvoor onze excuses. Vandaar hierbij enkele feiten
en cijfers, ontleend aan het inmiddels aan gemeenten
verzonden aanmeldingsformulier.
Data: Vrijdag 5 september 2014, 17.00 uur
tot zondag 7 september 2014, 09.00 uur
Locatie: Buitengoed Fredeshiem, Eiderberg 2,
8346 KJ Steenwijk-de Bult. Tel. 0521-535100;
www.fredeshiem.nl
Kosten deelname totale conferentie: € 135
Wilt u maar een deel van de conferentie meemaken?
Dan gelden speciale tarieven. Wendt u tot A. de VriesHamelberg: 058-2562278; [email protected]
of W. Tinga: 050-5415189; [email protected]
Opgave: In principe voor 30 juni.
Wilt u zich in juli nog opgeven?
Neem contact op met Annemarie de Vries, zie hierboven.
Inschrijfgeld naar rek.nr.NL51 ABNA 0473 287765,
tnv AMJ de Vries-Hamelberg, ovv ‘Deelname Conferentie
Fredeshiem’. Na uw aanmelding ontvangt u een
programma en routebeschrijving.
Praktische regelingen:
• De naam Hoorneboeggemeenschap blijft nog bestaan.
• Op 27 september 2014 viert men het 40-jarig bestaan.
• In het weekend van 28-30 november 2014 sluit men de
gemeenschap in deze vorm af.
• 30 december 2014-1 januari 2015: oud en nieuw,
minimaal 10 personen.
• De rondzendbrief zal in 2015 verschijnen omstreeks
15 januari (nummer 223) en omstreeks augustus
(nummer 224).
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 3
thema Buiten de gebaande paden
Reis naar Batavia
Remonstrant was Pieter Heering (1838-1921) nog niet, toen hij op 11 november 1868 pas getrouwd met
zijn vrouw aan boord van het houten barkschip “Anna en Sophia” uit Den Helder naar Java vertrok. Hij
was toen Nederlands-Hervormd predikant geweest in het landelijke Steenwijkerwold en zou op Java in
Cheribon en Pasoeroean predikant worden. In 1881 keerde hij met zijn gezin naar Nederland terug. In
1883 trad hij tot de Remonstrantse Broederschap toe en werd beroepen in de remonstrantse gemeente
Meppel. In 1887 ging hij naar Den Haag, waar hij glorieuze jaren zou beleven. Het ledental groeide van
450 naar 1300, waarvoor in 1896 de grote kerk aan de Laan werd gebouwd (na verhuur in 1978 verkocht
en gesloopt). Zijn zoon G.J. en kleinzoon H.J. werden eveneens remonstrants predikant, gevolgd door
hoogleraarschappen in Leiden.
Met de Italiaanse zeilmaker ‘die allergrappigst het Hol­
landsch radbraakt’, kon hij het goed vinden. Een keer
zong de man hem allerlei ‘airs’ uit Italiaanse opera’s voor,
waarna zij eindigden met samen ‘een duet te zingen uit
de Norma’!
Stichting Heering is verwonderd en het hindert hem,
Zeereis Heering genoot van de zeereis van 102 dagen.
Zijn energie echter kon hij niet altijd kwijt en soms had
hij heimwee naar het gemoedelijke leven in Steenwijker­
wold. Vrijwel dagelijks maakte hij aantekeningen over
wat aan boord was voorgevallen. Die aantekeningen zijn
onlangs uitgegeven en zijn zeer lezenswaard, in prachtig
Nederlands en vaak met onderkoelde humor neerge­
schreven. Afgezien van een goed afgelopen aanvaring
in Het Kanaal gebeurde er tijdens de rechtstreekse reis
naar Batavia niets bijzonders. Voor Pieters vrouw was
de zeereis tijdenlang een beproeving. De eettafel moest
zij nog wel eens verlaten om ‘zich van het pas genoten
diner te ontdoen’. Zuster Rein Heering, ook aan boord,
had het vaak nog moeilijker. De dominee leerde veel
over zeilvaart en navigatie. Hij hoorde van het bestaan
van de warme (golf )stroom. In de krappe hut sliep hij
een deel van de reis op de grond, zonder zich hierover
te beklagen. Op 25 november kon hij een uur lang een
grote walvis waarnemen. Hij zag dat het keelgat maar
klein was, ‘de kleinste Jonas kan er niet door’, tekende
hij op. Bemanningsleden zongen en dansten nu en dan.
4 adrem remonstrants maandblad
dat op zondag, zelfs op Eerste Kerstdag, niet iets tot
‘stichting en ontwikkeling’ van het scheepsvolk wordt
gedaan, hoezeer de kapitein zegt hieraan waarde te hech­
ten. Heering kan de kapitein niet overtuigen toch iets te
doen en berust teleurgesteld. Aan boord is een zendeling
met wie hij goede gesprekken heeft, maar in geloofsza­
ken is de man steil in de leer sprekend over ‘ons door de
zonde verduisterd verstand’. Heering vreest ruzies met
hem als hij zou gaan preken. De eigenschappen van zijn
medepassagiers schetst hij in welgekozen woorden. Hij
schiet uit zijn slof, als hij spreekt over ‘een echt kwaad
wijf ’. Zijn godsdienstige activiteit beperkt zich tot twee­
maal per week catechisatie aan twee meisjes. Hij kan
zich echter even uitleven als hij preekt bij het overboord
zetten van een overleden matroos. Zijn tekst heeft hij uit­
voerig opgetekend. Op Java schrijft en publiceert Heering
novelles, waarin onder meer het landleven in Overijssel
wordt geschetst. De schilder Jozef Israëls schrijft hem,
dat hij hierin zijn eigen werkwijze herkent. Zij komen in
blijvend contact met elkaar. Israëls portretteert Heering
op 70-jarige leeftijd, welk schilderij eigendom is van de
Haagse remonstrantse gemeente. De heer P.L. Slis heeft
bij deze journaaluitgave voor informatie over het verdere,
remonstrantse leven van deze hervormde dominee uit
Steenwijkerwold gezorgd.
Jaap R. Bruijn
Gemeentelid in Leiden
Journaal opgemaakt op de reis van Nieuwe Diep naar
Batavia 1868, 1869 Ds. P. Heering, uitgave Stichting Nederlandse Kaap Hoorn-vaarders, Hoorn 2013, 56 p., ISBN
978-90-7194-007-1
thema Buiten de gebaande paden
Mijn vezelay
Je klimt door het middeleeeuwse straatje de 300 meter hoge heuvel op. Na een laatste, vrij steil stuk weg,
doemt ineens tussen twee huizen de gevel van de kathedraal van Ste Madeleine op. Imposant, majestueus
en soeverein staat ze bovenop de heuvel. Dertig jaar geleden kwam ik er voor het eerst. Sindsdien ben ik
er altijd terug gekomen. Het zal mijn romantische ziel wel wezen maar ik er ervaar hier altijd heel sterk
de traditie waarin ik sta. Ik voel de devote gelovigen om me heen die duizend jaar lang hier omhoog zijn
gelopen om Maria Magdalena te vereren. Ik beleef de spirituele lading van deze plek waar duizend jaar
gebeden, wierook, smeekbeden en kaarsjes zich als het waren samengebald hebben. Als je geluk hebt (en
je komt bijvoorbeeld aan het eind van de dag) dan is het ook nog eens doodstil, alleen de wind waait dan
over de heuvel heen.
Vezelay ligt in het departement Yonne in de regio Bour­
gondië. Al in 860 was er bewoning van Benedictijner
zusters. De legende wil dat in die tijd het gebeente van
Maria Magdalena (vanuit het Heilige Land) al naar Bour­
gondië is overgebracht. Haar verering begon evenwel
pas rond 1050. De toevloed van pelgrims was groot en de
oude kerk werd al snel te klein. In 1096 begon men aan
de bouw van een nieuwe. De abdijkerk werd het begin­
punt van één van de vier routes die vanuit Frankrijk naar
Santiago de Compostella liepen. In 1120 ging de kerk
in vlammen op. De nieuwbouw, waarmee meteen werd
begonnen, vorderde snel: In 1140 was het schip voltooid,
in 1150 de voorkant van de westkant, in 1185 het gotisch
koor (door de afgebrande crypte in 1165). In de 19e eeuw
voerde de architect Viollet-le-Duc (1814-1879) belangrijke
restauratiewerken uit. In 1856 vervaardigde beeldhouwer
Pascal een nieuw timpaan voor het hoofdportaal met de
voorstelling van het ‘Laatste Oordeel’. Veel beroemder is
echter het timpaan van het middenportaal van de nartex
(1145-1150). De nartex is het voorportaal van de kerk, voor
de gelovigen een plek van bezinning en boetedoening
alvorens de kerk binnen te gaan (zie foto en bijschrift).
Het betreden van de kathedraal zelf is een belevenis die
ik eigenlijk niet uit kan leggen. Het schip is heel erg
licht voor een romaanse kerk. Ik heb me laten vertellen
dat dat te danken is aan de ligging van het gebouw op de
top van een heuvel waardoor zonlicht overvloedig invalt,
de lichtbeuk met hoge vensters, de afwezigheid van
gebrandschilderde ramen en ook de aanwezigheid van
brede vensteropeningen in de zijbeuken. Je komt ogen
tekort als je naar boven kijkt. Op de pilaren van de pijlers
in het schip en de nartex staan in totaal 118 prachtige
kapitelen een soort middeleeuwse bijbelse of mythologi­
sche stripverhalen. Ze zijn vervaardigd in de jaren 1125
tot 1140. Kijk en geniet. Vaut le détour!
vervolg op de volgende pagina
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 5
vervolg van pagina 5
Het timpaan van het middenportaal in de nartex is
één van de grootste meesterwerken van de romaanse
beeldhouwkunst in Frankrijk. Het stelt de wording van
de Kerk voor, met Christus die de apostelen zegent en
hen opdraagt de volkeren te bekeren. Deze thematiek
is uniek in de romaanse kunst. De scene is geheel en al
georganiseerd rond een in glorie tronende Christus. Van
zijn handen gaan stralen uit in de richting van de apostelen. Zij symboliseren de missie die hij hen opdraagt: “Ga
dan heen, onderwijs al de volken”. De twaalf apostelen
houden het Boek in hun hand en zijn bereid naar alle
hoeken van de wereld te vertrekken. En die wereld wordt
in al zijn diversiteit getoond: in acht cassettes in een halve
cirkel rond de scene worden van links naar rechts getoond:
twee schrijvende apostelen, de Joden, de Cappadociërs,
de Arabieren naar het schijnt, de Cynocefalen die geacht
worden in Indië te leven, de Phrygiërs, de Byzantijnen en
de Armeniërs. •
Michel Peters
Coördinator communicatie bij de Remonstranten
advertentie
De Vrijzinnige Geloofsgemeenschap Flevoland is een geloofsgemeenschap van vrijzinnig denkenden, die
het geheim van onze oorsprong en bestemming als de religieuze onderstroom van het bestaan zien. De
gemeenschap heeft afdelingen in Dronten (met Biddinghuizen en Swifterbant), Lelystad en Zeewolde. Wij
willen werken aan de ontwikkeling van de VGF en een aantrekkelijke en actieve groep vormen, waarbij
mensen die op zoek zijn naar zingeving, zich graag aansluiten.
De VGF zoekt per 1 september 2015
een predikant(e) voor 24 uur per week
(max 0,6 FTE)
Taken van de predikant
• t reedt op als voorganger in vieringen en meditatieve
•
•
•
•
•
bijeenkomsten.
o
ntwikkelt activiteiten en jaagt activiteiten aan,
zoals leerhuisavonden en theologische cursussen.
o
ntwikkelt nieuwe activiteiten voor bijvoorbeeld jong
volwassenen en kinderen.
o
nderhoudt contacten met de leden en verzorgt het
pastoraat in samenwerking met de pastor.
o
nderhoudt contacten met andere vrijzinnige en
religieuze gemeenten, zowel in Flevoland als landelijk.
g
aat voor in bijzondere diensten zoals doopdiensten,
huwelijksdiensten en uitvaarten.
Aansturing
De predikant wordt aangestuurd door het Algemeen
Bestuur van de VGF.
Functie-eisen
• b
eschikt over een afgeronde universitaire
opleiding theologie.
6 adrem remonstrants maandblad
• h
eeft ervaring met het vormen van beleid
en het organiseren van kerkelijke activiteiten.
• is communicatief (schriftelijk en mondeling)
zeer vaardig.
• is in staat vanuit het hart verbanden te leggen
tussen mensen.
• heeft affiniteit en ervaring met het toerusten,
motiveren en inspireren van mensen.
• voelt zich thuis in de vrijzinnige geloofsbeleving.
• is bereid te gaan wonen in het verzorgingsgebied
van de VGF.
Reageren
Voor een kennismaking met de Vrijzinnige Geloofsge­
meenschap Flevoland en het beleidsplan van de VGF zie:
www.eigentijdsgeloven.nl of bel met de secretaris van de
Benoemingscommissie mevrouw M.E.G. Papma,
0320-252322. U kunt uw sollicitatie voor 1 augustus 2014
sturen naar de voorzitter van de Benoemingscommissie, de
heer E.J. Goedegebuure, Vuursteenweg 24, 8255 PR Swifter­
bant of naar [email protected], 0321-321495.
thema Buiten de gebaande paden
Mijn Provence
foto: Tuin Harmas, boven links: Kasteel Mornas, rechts: studeerkamer Fabre
Glooiende hellingen vol wijn- en lavendelvelden, verstilde dorpjes met verkoelende platanen, weidse uitzichten, het geluid van de krekels: dat hoort voor mij bij de Provence. Ik kom er al heel lang. Aanvankelijk
vooral in het zuidelijke (kust)deel, sinds een jaar of 16 vooral in de Vaucluse. Daar hebben mijn ouders
een middeleeuws huis – waarschijnlijk zelfs op Romeinse grondvesten gebouwd – binnen de stadswallen
van een klein dorpje (Cairanne, 1000 inwoners) op een heuvel met uitzicht op de Mont Ventoux links, de
Luberon recht vooruit en de Ardèche op rechts.
Een gebied vol natuurschoon en geschiedenis, met een
rustgevend levensritme. Graag neem ik jullie mee naar
een paar bijzondere plekken.
Vaison-la-Romaine Aan de voet van de Mont Ventoux
liggen hier de grootste Romeinse opgravingen van Frank­
rijk. Per toeval ontdekte een pater in 1907 Romeinse resten
in zijn stad. Hij heeft bijna 50 jaar gegraven en een deel
van een hele stad blootgelegd, compleet met amphitheater.
Nadat je de Romeinen hebt ‘gedaan’, loop je een stukje door
de ‘nieuwe stad’ (ook nog oud) om de Romeinse brug over
te steken naar het hoge, middeleeuwse gedeelte. Op een
grote fiere rots ga je wederom terug in de tijd. Na succes­
sievelijke poorten dwaal je door steile kronkelende steegjes
langs schitterend opgeknapte patriciërshuizen, een heus
jodenghetto, fonteintjes en pleintjes. Moedigen die goed ter
been zijn lopen nog verder naar boven, de kale rots op waar
de kolossale donjon troont. Het laatste toevluchtsoord. Het
geeft een goede indruk van het leven in de middeleeuwen.
Let op: op dinsdagen is er de grootste markt uit de omgeving
en kan het verschrikkelijk druk zijn in Vaison.
Het kasteel van Mornas Nu we de smaak van de mid­
deleeuwen te pakken hebben, neem ik jullie graag mee
naar een zeer indrukwekkend vroeg-middeleeuws kasteel
met helaas een bloedige geschiedenis: hier werden
de Waldenzen (soort Katharen) over de kling gejaagd.
Mornas stamt uit de 11e eeuw en ligt langs de N7 op een
rots aan de Rhône, 137 meter boven de rivier. Je loopt
ongeveer 10 minuten een steile kringelweg naar boven.
Het bestaat vooral uit dikke muren met hier en daar een
gebouw: een wapenzaaltje, kerk, gevangenis, slaapcom­
plex. En niet te vergeten een adembenemend uitzicht. En­
thousiaste vrijwilligers in middeleeuwse kledij leiden je
rond en vertellen je met verve alles over het leven op het
kasteel. Je proeft hypocras – de met specerijen en honing
op smaak gebrachte wijn – en ervaart een riddergevecht.
Feest voor groot en klein. Eén nadeel: (verplichte) rond­
leidingen zijn uitsluitend in het Frans.
De Harmas van Henri Fabre Even buiten het ingesla­
pen dorpje Sarignan staat het woonhuis met tuin van de
entomoloog (insectenkenner) Henri Fabre. Fabre leefde
van 1825 tot 1915 en hij verrichte op zijn gebied baanbre­
kend onderzoek. Daarnaast was hij filosoof, schrijver en
schilder met een groot respect voor de natuur. Het huis en
tuin lijken er nog net zo bij te staan als toen en dat maakt
het bezoek indrukwekkend. Je leert de man kennen en
verwacht dat hij elk moment de hoek om komt lopen.
Een magisch niemendalletje Tenslotte wil ik afsluiten
met een idyllische, ja zelfs haast magische plek: de Valdes-Nymphes. Ergens langs de D472, 2 km. na la Garde
Adhémar, wijst een klein houten bordje naar beneden. Zet
de auto langs de kant van de weg en loop een smal paadje
af door het groen. Je komt in een afgesloten dalletje met
rotswanden en veel groen omgeven, dankzij de eeuwenoude
bron. Er staat een Romaans kapelletje, gebouwd op de res­
ten van een Keltisch heiligdom waar vroeger bosnymphen
aanbeden werden. Ik kan het moeilijk omschrijven: de be­
slotenheid, de sereenheid, het mysterieuze. Als je hier staat
begrijp je gewoon dat men in het bestaan van bosnymphen
geloofde. Het bovennatuurlijke komt hier even dichterbij. •
Vanessa van Koppen
Redactie AdRem, lid van gemeente Den Haag
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 7
In Memoriam
Rio Hendrika Johanna Boeijinga-Alders
29 januari 1934 - 4 juni 2014
Op 4 juni j.l. is uit dit aardse leven weggegaan Rio
Boeijinga-Alders. Op latere leeftijd is Rio theologie gaan
studeren. Ze had nog wat in te halen, vond ze. Als jong
meisje belemmerde haar gezondheid haar een gewone
schoolgang. Later, toen haar leven stabieler was met
gezin en schoolgaande kinderen, wilde ze haar leergierig­
heid inhalen met een studie theologie. Ze werd predikant
in de Nederlands Hervormde Kerk in Friesland, In
Heerenveen/Tjalleberd/De Knipe. De laatste plek is het
dorp waar ook Anne Zernike als eerste vrouwelijke pre­
dikant begonnen was te werken. Rio had gelijksoortige
gevechten met autoriteit en kerk als Anne Zernike die
had. Ze vertelde mij een keer dat ze bij gesprekken met
de kerkenraad over lastige onderwerpen haar leren jurk
aantrok, om er strijdvaardig uit te zien. In haar tweede
gemeente in Dubbeldam kreeg ze het benauwd van de
hervormde denkwijze en kerkstructuur en spreidde ze
haar vleugels uit naar de Remonstranten in Sommelsdijk.
Ze is vijf jaar verbonden
geweest aan deze gemeente,
de eerste jaren gecombi­
neerd met de NPB in Neder
Hardinxveld-Giessendam.
De laatste jaren woonde zij
in Ommen, aanvankelijk
als lid van de remonstrantse
gemeente Zwolle en later
als landelijk lid. Ze genoot
ervan als ze aangesproken
werd op haar kwaliteiten als voorganger en gespreksleider.
Haar lichaam was niet sterk, haar wilskracht en haar
mentale houding des te meer. En zo is ze haar eigenzin­
nige levensweg gegaan. •
Fride Bonda
Remonstrants predikant in Zwolle
& onzin 7
Rituele zin Storen
Storen en storen is twee of zelfs drie. Hinderlijke toe­
lichting bij een rite die voor zichzelf spreekt, stoort de
concentratie als krassen op een LP of DVD. Maar het kan
ook contraproductief zijn om op zichzelf zinnige zaken
op het verkeerde moment aan de orde te stellen. IJzer
moet je nu eenmaal heet smeden. Na preek met stilte,
lied of muziek zijn we aan het einde van de eerste span­
ningsboog rond lezenaar of kansel. In het doopsgezinde
Werkboek voor Liturgie De Gemeente komt samen wordt
dit moment Open Ruimte genoemd. We ontspannen even
en zien om ons heen wie of wat er mee moet naar de
kring van gaven en gebeden rond de tafel. Het gaat dan
altijd om aandacht voor individuele mensen of speciale
groepen. De diaconie licht toe wie onze gaven en gebeden
nodig hebben en wie wij willen groeten met bloemen uit
deze dienst. Soms zijn er paren, die onze zegen vragen
over hun levensverbintenis. Anderen die op uittocht
met ons in zee willen of door hun ouders worden mee­
genomen, worden in Christus gedoopt. Of wij gedenken
8 adrem remonstrants maandblad
overleden gemeenteleden. Zij horen allemaal bij de kring
die wij nu gaan vormen. Storend? Maar waren we hier
dan niet juist bijeengekomen om ons te laten storen door
wie om Christus wil een beroep op ons doen of onze
aandacht vragen? Zonder aandacht voor individuen blijft
gemeenschap abstract. En waar we eerst zover nog niet
waren is na het evangelisch appel het moment aangebro­
ken om elkaar bij de hand te nemen naar de wereldwijde
kring van delen waarin wij onszelf opgenomen weten.
Sommige rituelen die op dit moment van de dienst tus­
sen horen en antwoorden een plaats krijgen worden ook
wel casualia genoemd of gelegenheidsrituelen. Een aantal
ervan zal ik in mijn blog hieronder bespreken.
•
Henk van Waveren
Zin of onzin? Ik hoor het graag via
henkvanwaveren.wordpress.com of
[email protected]
thema Buiten de gebaande paden
Mijn texel
De boot van de TESO – Texels Eigen Stoomboot Onderneming – verlaat de haven
van Den Helder om koers te zetten naar Texel. Het vasteland glijdt achter me weg en
de overtocht is maar kort, zo’n twintig minuten, maar het effect is verbazingwekkend.
Ik laat het gewone leven achter me.
Nog even en ik zit op een eiland. Rondom water en ik ben
onbereikbaar. Met die illusie leef ik graag, maar in werke­
lijkheid ben ik dag en nacht bereikbaar met mijn mobiele
telefoon en ook e-mails worden elke dag bekeken op mijn
laptop en vaak nog beantwoord ook. Eenmaal aangelegd
bij ’t Horntje braakt de veerboot 300 personenauto’s uit
en zo’n 1750 personen. De enorme verkeersdrukte lost
zich snel op. Het eiland absorbeert met gemak de vele
bezoekers. En het zijn er veel: ruim 178.000 per jaar,
terwijl het aantal echte Texelaars slechts 13.500 bedraagt.
Ook aardig om te weten: er zijn net zoveel schapen als
vaste bewoners.
Tenminste vier keer per jaar vind ik de weg naar mijn vaste
duinhuisje aan de noordkant, bij De Cocksdorp en niet ver
van de rode vuurtoren. Daar houden konijnen en fazanten
mij gezelschap. De ramen gaan ’s nacht wijd open, want er
is geen auto te horen; gordijnen gaan niet dicht, want de
nacht is werkelijk donker. Ik ben weer thuis. Hier is het dat
ik recreëer (herschep) en mediteer. Een enkele keer komt
er iemand langs of blijft slapen. Dat is gezellig maar het is
ook goed als ik dagen niemand spreek.
Er zijn twee drijfveren om hier steeds weer terug te
keren: familiegeschiedenis en de natuur. De familie van
vaders kant komt uit Den Helder. De mannen trouwden
relatief veel met Texelse vrouwen. Mijn overgrootmoeder,
Trijntje Veeger, kwam van het eiland. Later keerde haar
zoon er weer terug, begon er een agrarisch bedrijf en
noemde de boerderij, naar de doopnaam van zijn moeder,
Catharina-hoeve. Het is nu een bekend pannenkoeken­
huis, want met de komst van het massatoerisme viel daar
meer mee te verdienen. Zijn dochter startte een camping.
De zus van mijn vader was in de hongerwinter van begin
1945 naar het eiland gekomen en onderging daar de
in april uitbrekende ‘Russenoorlog’, de opstand van de
Georgische krijgsgevangenen tegen hun Duitse meesters.
Tijdens de watersnoodramp van 1953 brak de dijk door bij
evenveel schapen
als vas t e be w o ners
polder de Eendracht en de man van een achternicht van
mij, die daar als dijkbewaker was, verdronk. Dat alles ben
ik me hier bewust.
Als het zondag is dan woon ik hier graag een kerkdienst
bij, maar dat is nog niet zo eenvoudig. In De Cocksdorp
zijn twee kerken. De eerste is de RK Francisca Romana,
die weliswaar elke dag geopend is en uitnodigt om er zo
eens binnen te lopen, maar voor een mis kan je er slechts
één keer in de twee maanden terecht. Dan is er een
PKN-kerkje, dat zichzelf – met het oog op het toerisme? –
‘Waddenkerk’ is gaan noemen. Ds. Petra Barnard is daar
de midden-orthodoxe zielenherder (ja, ze is familie van
Tjaard). In de dienst zit een handjevol Cocksdorpers en
een half gevuld handje met toeristen. Het is geen gewoon­
te om na afloop van de dienst koffie te drinken of om enige
notitie te nemen van de gasten. Het is jammer dat ik hier
geen predikant ben, want ik zou wel ideeën hebben.
En de vrijzinnigheid op Texel? Zou ik die mogelijk kun­
nen dienen? Het Landelijk Bureau laat me weten dat er
op het eiland niet één remonstrant woont. In het nabij­
gelegen Den Helder, waar een samenwerkingsgemeente
van doopsgezinden, VVP en remonstranten is, telt de
‘Remonstrantse Werkgroep’ precies twee leden. Er is wel
een kleine doopsgezinde gemeente. Nee, veel beroepsper­
spectief is er in deze omgeving niet. Zo blijven er op het
eiland deze drie: de zee, de nachtelijke duisternis en de
stilte. Maar de meeste van deze drie is de stilte. •
Peter Korver
Remonstrants predikant in De Kapel in Hilversum,
samenwerkingsgemeente Do-NPB-Re en VVP.
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 9
overweging
Wordt
voorbijgangers
Vakantie is een schitterende gelegenheid er weer
eens bij stil te staan hoe vluchtig veel in het leven
kan zijn. En tegelijkertijd: hoeveel dingen constant
juist ook onbedoeld doorwerken...
Ko m t in de B ijbel de n ot ie vakan t ie v o o r ?
Vakantie, typisch zo’n gelegenheid om
even stil te staan, zei ik. Komt ook in de
Bijbel de notie vakantie voor? Ik zou het
eigenlijk niet weten. Wel vind ik wat de
jonge Tobias meemaakte er soms verwar­
rend veel op lijken, u weet wel, die jonge
man, wiens vader – de oude Tobit (Tov
is Jah – God JHWH is tov / goed) – hem
bij het vertrek o.a. de fameuze Gulden
Regel mee geeft: ‘Wat gij niet wilt dat
u geschiedt, doe dat ook een ander
Comenius
niet’ (Petrus Canisius-vertaling). Als
zijn vader door vogelpoep, die hem in ’t oog viel, blind
In het koptische Thomasevangelie lezen we allerlei ge­
geworden is, gaat de jonge Tobias erop uit om diep in
zegden, toegeschreven aan Jezus. Daaronder is de kortste
het Tweestromenland bij vrienden een grote schat aan
naar mijn idee tevens één van de treffendste: ‘Wordt
geld terug te halen dat daar was uitgeleend. Tobias zoekt
voorbijgangers’ – een mens is als zodanig tijdelijk, vaak
een reisgenoot en treft – toevallig maar wat is toeval? –
geweldig, lief of inspirerend, soms lastig of vervelend,
een echte engel in vermomming als reisgenoot. Bij de
soms zelfs misdadig maar altijd gebonden aan de tijd –
oversteek van de Tigris wordt hij aangevallen door een
dus voorbijgaand, dus passant. En het is goed je dat ten
gigantische vis, en de engel raadt hem aan het beest op
diepste bewust te zijn.
het land te sleuren, te slachten, te roosteren, te genieten
– maar de ingewanden te bewaren, ‘want dat helpt tegen
Nog amper een week geleden gingen we met een groep
blindheid’ (je voelt de clou al naderen...). Er volgen nog
uit de Haagse remonstrantse gemeente naar het Gooi,
allerlei avonturen – en uiteindelijk komt de jonge man,
Bussum en Naarden. Daar bezochten we o.m. het zogehe­
die als volslagen nieuweling het leven tegemoet zou gaan,
ten Mausoleum van Comenius. Van Alexander Overdiep
terug van zijn queeste met een vrouw (de ‘schat’ van het
kregen we een heldere uitleg over Comenius en diens
verhaal), de terugbetaalde lening (de vermoede schat) en
leven en werken, over zijn zwervend en soms vluchtend
allerlei levenservaring … werkelijk een schitterend soort
leven dwars door Europa heen, opkomend voor geloof
‘vakantieverhaal’.
en tegen verdrukking, opkomend wellicht vooral voor
een heel moderne vorm van onderwijs – een grandioos
Wordt voorbijgangers – maar houdt onderweg de ogen
man. Vandaag, in Hernhut, kwamen we dezelfde Come­
wel open, al dan niet extra attent dankzij een engel als
nius ook weer tegen, ditmaal vooral als Hernhutterse
reisgenoot. Homerus had het er ook al over: ‘van vele
bisschop. De lijnen lopen door... In Hernhut trof mij
mensen de steden zien, en hun denkwijzen leren ken­
persoonlijk het grote kerkhof, de Gottesacker, waar bijna
onafzienbaar veel vrouwen (rechts van het pad) en man­
nen...’ (Odyssee, I:3)
nen (links) begraven liggen onder vrijwel gelijke, heel so­
bere grafstenen. Ook Zinzendorf. Wordt voorbijgangers
Gerrit Berveling
– inderdaad, dat zijn we hier op aarde.
Remonstrants emeritus-predikant
Op het moment ben ik met mijn vrouw
in Duitsland op vakantie. Maar zoals mijn
vriend Seneca zo vaak zegt: je kunt wel
veranderen van hemelstreken (kortom:
ergens anders heen gaan), maar je neemt
hoe dan ook altijd jezelf mee. En in mijn
geval betekent dat, dat ik, bedoeld of vaker
onbedoeld, mede gestuurd word door
spreuken uit wat ik gelezen heb, bijbeltek­
sten, canonieke en deuterocanonieke, of
klassieke schrijvers.
10 adrem remonstrants maandblad
advertentie
TE HUUR SENIOREN APPARTEMENTEN
MET EEN VRIJZINNIG RELIGIEUZE UITSTRALING
WAAR IEDEREEN WELKOM IS!
De Timanshof te Bennekom
De Roosebrink te Wageningen De Aleidahof te Bennekom
De Timanshof
In de complexen heerst een tolerante, vrijzinnig
religieuze sfeer, iedereen is er welkom. Alle drie
de gebouwen zijn op loopafstand gelegen van het
stads- respectievelijk dorpscentrum. De gebouwen
liggen tevens gunstig ten opzichte van het open­
baar vervoer.
Voorzieningen
De appartementen zijn aangesloten op een alarm­systeem. Hierdoor kan er 24 uur per dag in geval
van nood snel eerste hulp geboden worden.
Tevens beschikken de ­gebouwen over twee liften,
een wasserette, fietsenstalling, logeerkamers,
recreatieruimte, hobbykamer en een bibliotheek/
vergaderruimte. De bewoners worden vertegen­
woordigd door enthousiaste bewonerscommis­
sies.
De Roosebrink
Huurprijs
De huurprijs varieert
van 441,– euro tot 747,– euro.
De servicekosten variëren
van 72,– euro tot 193,– euro.
Bent u geïnteresseerd en 50 jaar of ouder?
Maak geheel vrijblijvend een afspraak met
Mw. L. Kik of Mw. C. Besselink voor meer
informatie en/of een bezichtiging.
Aleidahof
Seniorenhuisvesting ‘Zuid-Veluwe’
Hof van Sint Pieter 27, 6721 TN Bennekom
Telefoon: 0318 – 43 11 34
Internet: www.vrssh-zuidveluwe.nl
Email: [email protected]
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 11
thema Buiten de gebaande paden
7 keer 7
R oadtrip naar een nieu w s o o rt chris t end o m
Stevo Akkerman
Ineens kwam de ‘7keer7. Roadtrip naar een nieuw soort
christendom’ op het scherm van mijn PC voorbij. Ver­
rassend initiatief, mooi opgetuigd, past precies bij het
thema van het zomernummer van AdRem. De formule
is eenvoudig: 7 avonden (in mei, juni en juli), 7 sprekers
(per avond), die ieder 7 minuten spreken. De 7 lifters per
avond zijn denkers, doeners en kunstenaars. Gelovigen,
ex-gelovigen en anders-gelovigen. Elk van hen geeft in 7
minuten aan wat het christendom echt achter zich moet
laten én wat er in ieder geval mee moet. Het tweede deel
van de avond praten de 70 deelnemers informeel met el­
kaar door. Het initiatief beoogt om ‘inspiratie op te doen
voor een nieuw soort christendom, dat zo vrij mogelijk is,
zonder voorgekookte antwoorden of uitgesleten paadjes.’
Ik nam deel aan de eerste avond op 26 mei in Haarlem.
Religie naast de kroeg kennen we wel, maar religie ín de
kroeg gaat toch redelijk ‘buiten gebaande wegen’. Was de
inhoud even vernieuwend?
Achterlaten Wat het christendom moet achterlaten
laten de sprekers ons in alle toonaarden weten. Stevo Ak­
kerman wil de illusies de deur uit doen over kennis, over
maakbaarheid van het leven en over de kerk. De dogma’s in
onze religies zijn bouwvallen die ons het zicht op de hemel
ontnemen, zo betoogt hij. Religie moet vervolgens de pre­
tentie van maakbaarheid en succes van het leven van zich
afzetten en ruim baan geven aan twijfel, verdriet en leegte
van mensen. De kerk moet ten slotte versoberen: een uit­
geteste liturgie, stilte en muziek blijven dan overeind, naar
zijn idee. Jan Jacques Suurmond sluit daar naadloos bij aan
12 adrem remonstrants maandblad
met een duizend jaar oud verhaal over een monnik, Abba
Mozes, die in de woestijn woonde. Uit dat verhaal komt
een kerk naar voren ‘die zich er niet op laat voorstaan wat
ze allemaal te bieden heeft. Een kerk die niet bezig is met
het managen van haar imago en aantrekkelijk probeert te
zijn. Een kerk die niet vlucht voor de verbijsterende leegte
in zichzelf – die melancholie van het onbereikbare voor de
zwetende, sterfelijke schepselen die wij zijn. Een kerk die
wijs genoeg is om te weten dat juist die leegte de dorstige
woestijn is waar God verschijnen kan.’
Ingemar Francisca bepleit juist saamhorigheid en veroor­
deelt uitsluiting van mensen, ook op grond van geaard­
heid. De liberaal joodse Roseanne Hertzberger meent
dat het christendom doorgeschoten is in één aspect,
namelijk het geloof in Jezus en de persoonlijke relatie die
veel gelovigen met hem onderhouden. Het christendom
moet twee dingen achterlaten, zegt ze. In de eerste plaats
het idee dat de wetten van het OT niet meer hoeven te
worden gevolgd en daarnaast het idee dat schoonheid
(in gebouwen, muziek en schilderijen) er niet (meer)
toe doet. Jim Schilder heeft helemaal geen behoefte aan
vernieuwing van het christendom. Hij is van protestantse
huize, maar is onlangs katholiek priester geworden.
‘Buiten Europa bloeit de kerk’, zegt hij. ‘En na de bijnadoodervaring van de katholieke kerk in Amsterdam in de
jaren ’70 en ’80, komen er nu op een gemiddelde zondag
weer 2000 mensen naar de diverse kerken.’ Geen centje
pijn dus, volgens hem!
Idealisme Het leuke aan de bijeenkomst voor mij was
dat negentig procent van de deelnemers jong was, zeg
twintigers en dertigers. Zo’n beetje de leeftijd van de vier
organisatoren. Ze waren veelal van evangelicale of vrijge­
maakt-gereformeerde huize. Verrassend in dat verband
was dat zij de radicale ommekeer in onze kerken die de
sprekers naar voren brachten, beaamden of er in ieder ge­
val serieus over wilden nadenken. De resultaten? Ach, zijn
die echt belangrijk? De bijeenkomst ademde een idealis­
tische sfeer uit die bij jonge mensen past. Daar ga ik niets
aan af doen. De organisatoren schrijven dan ook: ‘7keer7
is een stap in de blijvende zoektocht. De roadtrip betekent niet
dat er op de laatste avond een blauwdruk klaarligt. Wel dat de
deelnemers de contouren daarvan een stuk helderder hebben,
oude vooroordelen hebben losgelaten en zin hebben aan de slag
te gaan.’ De toespraken van alle sprekers worden gefilmd
en zijn te zien op de website www.7keer7.nl.
•
Michel Peters
thema Buiten de gebaande paden
de bijz o ndere g e ografisch e e rvaring
Naar aanleiding van onze oproep voor een bijdrage over plaatsen die een persoonlijke betekenis dragen,
werd de redactie attent gemaakt op het bestaan van het proefschrift met de titel ‘Het fenomeen van de
geografische ervaring: een fenomenologisch onderzoek naar opvattingen van filosofen en geografen over
het ervaren van plaats en ruimte.’ Het bleek de dissertatie te zijn van Hans Koppen, historisch-geograaf uit
Sneek en landelijk vriend van de Remonstranten, voor zijn verhuizing in 2004 actief in de remonstrantse
gemeente Twente.
De bijzondere ervaring van een plaats De disser­
tatie gaat over de bijzondere geografische ervaring. De
achterliggende gedachte is dat onze waarneming meer
omvat dan alleen het visuele aspect. Wij nemen de
wereld waar met al onze zintuigen: we kijken, ruiken,
proeven, horen en voelen, en verwerken en interpreteren
deze zintuiglijke indrukken in onze hersenen. Bij al deze
indrukken en de interpretatie ervan spelen persoonlijke
en sociaal-culturele beelden en overtuigingen een be­
langrijke rol. Soms gebeurt het dat we niet zo maar een
plaats ervaren, maar dat er meer gebeurt, zodat het een
bijzondere ervaring is. Dan is het niet alleen waarnemen
en interpreteren, er gaan dan andere dingen meezingen.
Ons ‘ik’, ons hele bestaan, wordt op zo’n moment actief
bij de plaats betrokken. Het is dan een ruimtelijke erva­
ring die verwantschap vertoont met een sublieme, een
buitengewone esthetische of met een diep-religieuze, nu­
mineuze ervaring. Maar hoe intens deze ervaring ook kan
zijn, het is geen mystieke ervaring, zo benadrukt Koppen.
Persoon en wereld kunnen tijdens een bijzondere erva­
ring samenvallen, maar niet één worden of versmelten.
De bijzondere geografische ervaring blijft in iedere vorm
een dialoog tussen de persoon en zijn omgeving.
Thuis Ieder mens wordt gedurende zijn of haar leven
beïnvloed door een reeks van plaatsen, die elk hun eigen
gewicht en doorwerking hebben. Soms worden plaatsen
geassocieerd met belangrijke momenten: zij fungeren als
mijlpalen in ons leven. De plaats die we ‘thuis’ noemen
of hebben genoemd is zo’n plaats. De ervaringen van en
de herinneringen aan het huis waar we als kind hebben
gewoond en gespeeld, hebben vaak grote intensiteit. De
buurt en de woonplaats waar we zijn opgegroeid druk­
ken een stempel op ons leven. We zijn gevormd door
de cultuur, de spraak, de levensopvatting en gewoontes
van die plek. De herinneringen aan de woonplaats van
onze jeugd blijven een leven lang bij ons. Het is niet zo
dat al die ervaringen positief zijn. Veel mensen ervaren
ambivalente of negatieve gevoelens als zij denken aan
de bijzondere plaatsen van hun jeugd. Het begrip ‘thuis’
moet dus niet al te romantisch voorgesteld worden.
Collectief Niet
alleen onze eigen
herinneringen
stempelen hoe we
naar onze omgeving
kijken, soms komen
gevoelens rond
plaatsen van nog
dieper. Niet uit een
persoonlijke ge­
schiedenis, maar uit
een meer collectief,
onbewust gevoel.
Wij mensen zijn
essentieel ruimtelijk
van aard, stelt Kop­
pen: in ons waarnemen en ervaren van de wereld spelen
overgeërfde eigenschappen een rol. Diep in ons bestaan
leven beelden van de wereld waarvan wij deel uit maken,
van onze bestaansgrond, nog voordat wij daar bewust
over na hebben gedacht of voor we dat hebben ervaren.
Koppen haalt in zijn dissertatie een verhaal aan van Bill
Bryson die in Australië de berg Uluru bezocht. Toen
hij dichtbij de berg kwam ervoer hij een diep gevoel
van herkenning die niet van de talloze ansichtkaarten,
kalenders en toeristengidsen kwam, maar van dieper. De
berg Uluru leefde als een oerbeeld in hem, hij voelde een
diepe verwantschap met die plaats. Bill Bryson omschreef
die ervaring als opkomend uit een oer-herinnering,
aansprekend op DNA-niveau. Bryson benadrukt dat het
niet feitelijk zo hoeft te zijn, maar wel dat hij die plaats zo
ervoer. En daar gaat het Koppen in zijn dissertatie om: de
bijzondere geografische ervaring. •
Wilt u de dissertatie zelf lezen?
Dat kan via: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/
rw/2012/j.a.koppen/
Carolien Sieverink
Redactie AdRem, studentassistent aan het Seminarium
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 13
thema Buiten de gebaande paden
UW
bijzondere plekken
Wij vroegen de
lezers van AdRem
om een foto met
bijschrift van een
plek die voor hen
bijzonder is.
Dit is het resultaat
van onze oproep.
F o n t enay
Warm en koud Het is zo’n negen jaar geleden als mijn
partner Jos me vraagt of we naar het klooster van Fontenay
zullen gaan. De Abdij van Fontenay is een voormalige Cis­
terciënzer abdij in Bourgondië, in de gemeente Montbard.
De abdij wordt beschouwd als een goed voorbeeld van de
12e-eeuwse Cisterciënzer bouwkunst, waar volledige afzonde­
ring mogelijk was door de architectuur en de ligging in een
afgelegen en groene vallei.
We kopen een entreekaartje en bezoeken eerst de kerk van
het klooster. De kerk is leeg. In de verte staat nog een Maria­
beeld en delen van het altaar. Jos en ik lopen naast elkaar met
ongeveer een halve meter tussen ons in. Het klinkt raar, maar
ik voel me aan mijn linker kant helemaal warm worden. Een
speciale warmte, niet gewoon. Ik zeg er niets van maar neem
het een tijd waar. Het voelt alsof er iemand tussen ons in loopt
maar die je niet kunt zien. Nadat we de kerk hebben verlaten is
14 adrem remonstrants maandblad
die warmte weg en bekijken de rest van het museum. Op de
terugweg in de auto zeg ik tegen Jos dat ik het gevoel had dat
we ‘bezoek’ hadden in de kerk, aangezien ik links helemaal
warm werd. Jos is uiterst verbaasd. Nu durft ook hij te vertel­
len dat hij dit ook voelde, alleen werd hij aan de rechter kant
juist koud. Dit kan geen toeval zijn en we zijn blij verrast
met dit mooie ‘geschenk uit de hemel’. Het is voor ons een
soort goedkeuring voor onze prille relatie.
Teruggekomen op de camping vraagt onze Nederlandse
buurvrouw waar we naar toe zijn geweest. We antwoorden
haar dat we naar het klooster van Fontenay zijn geweest.
Gelijk reageert ze met klem: ‘Daar ga ik niet meer naar toe
want daar is een engel’. Ik kan alleen maar stamelen: ‘Die is
er nog steeds…’
Henk van ’t Hoff, Uithoorn
b o naire
Bonaire, april 2014 Dit verlaten vuurtorenwachtershuis staat eenzaam aan de
rand van een woeste zee op een maanachtige vlakte. De zon schijnt onbarmhartig,
het ziet er uit als een schilderij van Willink. Witte piramiden op Bonaire? Het gaat
hier om de opslag van zout dat uit zeewater wordt gewonnen. De zon heeft invloed
op de kleur van de piramiden.
Twee desolate plekken. Het is net alsof je op de maan loopt, er is helemaal niets. Een
keiharde uitgedroogde grond, een woeste zee en de zon die extreem fel schijnt. Bo­
naire is bijzonder omdat daar een goede vriend woont, die ik regelmatig op zoek. Ik
ken er inmiddels wat mensen en geef er pianoconcertjes. Nico Sieverink, Venlo
E en muur van s t een
In De Wijk, gemeente De Wolden, staat een muur, geen
klaagmuur maar een gedenkmuur. Hij heet ‘Het Onbevattelijke’,
maar wordt meestal ‘De muur tegen geweld’ genoemd. In 2011
onthuld door (toen nog) Koningin Beatrix, is de muur op 25 mei
2014 voorzien van ruim 55 naamplaatjes. En elk naamplaatje
staat voor iemand die door geweld om het leven is gekomen,
om het leven is gebracht. Op één van die plaatjes staat:
Maaike Kuiper
* 26 september 1972
† 6 februari 1997
En dat is mijn oudste dochter.
Paul Kuiper, Hengelo
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 15
zee
Stilte: strand, zee, lucht, wind, zon en regen
Hier ga ik naartoe als ik wil nadenken. Nadenken over het
nemen van besluiten, buiten zijn met ‘niets’ om mij heen.
Kan dat? Ja, je voelt en ziet dan alleen strand, zee, lucht,
wind, zon en regen. Denken op het strand doe je met veel
ruimte om je heen.
Waarom uitwaaien en denken tegelijk? Is dat mogelijk? Ja, je
voelt het strand waar je loopt. Je hoort de zee en ziet de zee.
Je ziet de lucht, daarboven je, altijd in beweging. Wind? Die
fluistert je ideeën, woorden in je oren. De zon kijkt naar je
en laat je zien hoe laat het is. Je weet wanneer je naar je fiets
moet lopen om weer naar huis te gaan. Regen? Ja het regent
ook aan zee, ook in de duinen en ook op het strand. Zonder
regen zijn er geen duinen. En nat worden van de regen is echt
niet zo erg, je wordt altijd weer droog als je thuis bent.
In de zomer, als het warm is en er veel mensen op het strand
zijn, ga ik niet. Het gaat mij om de stilte van het strand.
Dodo Becking, Uitgeest
H o o rneb o eg
Deze plek in het midden van het land is voor mij de meest
bijzondere plek op aarde. Het is de heuvel op landgoed De
Hoorneboeg, op de Hilversumse hei. Op deze plek heeft het
‘Grote Huis’ gestaan, hier hebben we onze bruiloft gevierd.
Naast de heuvel staan bomen die zijn geplant ter ere van
de geboorte van onze kinderen. In de afgelopen 30 jaar
heb ik hier met de Hoorneboeggemeenschap heel wat tijd
doorgebracht. Kortom een plek om met liefde naar terug te
keren. De Remonstranten weten niet wat ze dreigen te gaan
missen!
Marga te Woerd, Nijmegen
Copyright foto Marga te Woerd
’t Rentmeest ertje
HOE INDUSTRIE EEN DUURZAME WERELD BEDREIGT
Over de hele wereld zijn we gewend dat boeren voedselproducten telen, granen, aardappelen, vruchten, en
daarbij weer zaad winnen, waar mee kan worden verder
geteeld. Zo’n gewas is van ons allemaal, met zaad verder telen kan en mag overal.
Maar grote multinationals proberen dat te beheersen,
in handen te krijgen, uit winstbejag. Voorbeeld: het
Amerikaanse Monsanto heeft zich gespecialiseerd: het
bedrijf ontwerpt genetisch gemodificeerde zaden (over
genetische modifcatie hebben we het een volgende
keer.. ), octrooieert die zaden, verbiedt boeren hun zaden van jaar tot jaar voort te telen en klaagt boeren aan
16 adrem remonstrants maandblad
die die zich daar niet aan houden. Datzelfde Monsanto
ontwikkelt daarnaast pesticiden (onkruidverdelgers
‘roundup’): lucratieve handel. De zaden zijn zo ontworpen dat ze die pesticiden weerstaan (‘roundup ready’),
terwijl andere teelt wordt er door vernietigd.
Daarbij zorgt Monsanto voor invloed in overheden, in
de politiek, domineert in overheidsbanen om regelgeving te beïnvloeden (de Monsanto zaadwetten in de VS)
en Monsantoproducten in de hele wereld op de markt
te brengen.
Vanuit macht in de VS tracht Monsanto met adembenemend monopolie de wereld te domineren, en onze
miniatuur
GAAN!
B ui t en de gebaande paden
Buiten de gebaande paden gaan klinkt toch altijd erg
aantrekkelijk in mijn oren. Overigens ook in de oren van
de meeste van mijn vrienden. Mijn voormalige zesjarige
verblijf in het buitenland was voor velen van hen iets om
verschrikkelijk jaloers op te zijn. En mijn huidige gereis
voor het werk is dat eigenlijk nog steeds. Het heeft iets
exotisch, iets ongebondens en uitdagends. Tegelijkertijd
is het ook gewoon werk. En dat werk is vaak veeleisen­
der dan dat mensen willen geloven. Het begint in de
meeste landen een stuk vroeger dan in Nederland en als
mijn collega’s in die verre oorden een punt achter hun
werkdag zetten, moet ik vaak nog door met het nakijken
van een product dat zij vervaardigd hebben, of de voor­
bereiding van de workshop voor de volgende dag. En
de mails uit Nederland gaan ook in overzeese perioden
gewoon door, met vragen, opdrachten en verzoeken. De
meeste mails van vrienden en collega’s sluiten echter
nog steeds af met ‘prettige vakantie’. Vakantie is het niet.
Exotisch, ongebonden en uitdagend is het natuurlijk wel.
‘Jan, yeung nung tweu bon moye langietj nih, som tweu
cheamoye yeung’ (vanmiddag hebben we een ceremonie,
en jij moet erbij zijn) was een uitnodiging in Cambodja
voor een ceremonie om de doden te herdenken en
hen te vragen geen kwaad te doen het komende jaar.
Urenlang zat ik vervolgens met bemoedigend knikkende
collega’s tegenover drie monniken die al reciterend rijst
en water uitstrooiden over het terrein. ‘Jan, we hebben
morgenavond een Wintipreih en we willen dat je komt’
in Suriname liet me zien dat Winti niet zomaar iets is,
maar mensen echt in trance brengt en contact maakt
met een andere wereld. Toen ik iets ongrijpbaars aan mij
voelde trekken durfde ik het echter niet aan dat te laten
gebeuren. Terwijl mijn dierbare vrienden als slang of
tijger op het slaan van de Afrikaanse drum voortbewogen
reed ik uiteindelijk terug naar Paramaribo. Er is iets met
al die rituelen en gebruiken dat ik in Nederland soms
erg mis. Is het het ongrijpbare, het onbekende? Of zijn
veel dingen bij ons ontdaan van het hogere, gestript in
de vereconomisering van ons leven? Als een kerkdienst
de 50 minuten - grens overschrijdt is er gemopper. De
statiegeldbekertjes op Koninginnedag kunnen alleen
maar daar bij die bar afgeleverd worden, terwijl een
technoDJ in zijn eigen wereld voor zichzelf draait – in
trance, die wel. Toch is het er wel, tijdens een wandeling
waar opeens een kudde herten oversteekt over het bos­
pad, of tijdens een concert waar de solist zo betoverend
mooi speelt dat alles eromheen weg lijkt te vallen. Maar
je moet er tijd voor maken, ervoor op pad en ervoor
open staan. Laten we deze zomer eens wat vaker van de
gebaande paden: GAAN! en ons laten verwonderen door
de schoonheid van de wereld, de natuur en de mensen
om ons heen. Een prettige vakantie! voedselvoorziening over te nemen. Kleine boeren en
bedrijven worden vertrapt, grote monocultuur-bedrijven
zuigen vruchtbare grond leeg, bedreigen biodiversiteit,
en creëren afhankelijkheid van meststoffen, pesticiden en andere chemicaliën. In India is de situatie zo
nijpend dat een katoen-gebied ( Vidarbha in OostMaharashtra) ook wel de ‘suicide-belt’ wordt genoemd
omdat tienduizenden van de armste boeren hun leven
hebben opgeofferd om aan verlammende schulden te
ontsnappen. Dappere boeren en activisten, in Europa
en tot in Brazilië, India en Canada, bieden weerstand en
beginnen te winnen. Meer informatie over Monsanto en
over de strijd voor een rechtvaardige verdeling van wat
eigendom van de mensheid, niet van de industrie zou
moeten zijn, is te lezen op actieplatform Avaaz,
(www.avaaz.org/nl). Teelt van ons voedsel is zaak van
de boer, van de natuur, van ons allemaal en hoort niet
in de handen van op winst beluste industrie.
•
Jan Berkvens
Lid van de gemeente Oude Wetering
•
’t Rentmeestertje komt uit de koker van de taakgroep Duurzame Ontwikkeling. Zie ook de website over het diakonale
werk van de remonstranten, www.remonstrantengeven.nl
Contactpersoon: Casper Ebeling Koning,
tel. 06 54 95 1911, [email protected]
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 17
thema Buiten de gebaande paden
Greenbelt festival
art s , fai t h & jus t ice
Elk jaar als ik een nieuwe agenda heb, schrijf ik er één ding als eerste in: Greenbelt! En nu sta ik voor een
pittige klus: jullie uitleggen waarom Greenbelt zo bijzonder voor me is. Hoe omschrijf je een sfeer die je
pas écht kunt ervaren als je er zelf bent? Helpt het als ik zeg dat ik twinkelingen in mijn ogen heb als ik
daar ben? Dat ik mijn vrienden uit Engeland één keer per jaar zie, op Greenbelt dit jaar in Kettering, Northhamptonshire, UK? En dat ik dit jaar voor de achtste achtereenvolgende keer ga?
Greenbelt is een festival waar ‘arts, faith and justice’ sa­
menkomen in een multidisciplinaire programmering: er
is muziek, dans en cabaret, er zijn veel talks (korte lezin­
gen) en vernieuwende vormen van geloven en kerk-zijn.
Er is een heel groot aanbod en je kunt (helaas!) nooit alles
zien. Keuzes maken dus… Ik kies vaak voor veel talks, ik
laat me graag inspireren. En soms dwaal ik lekker rond
en blijf hangen waar ik iets leuks zie of hoor. Tussendoor
geniet ik van een hapje eten bij mijn tent of van één van
de vele eettentjes. Het aanbod is heel divers: van gegrilde
maïskolven tot Tibetaanse chai en van traditionele pizza
tot veganistische schotels.
Inclusief Greenbelt is een echt familiefestival: je ziet
er baby’s en senioren en alles ertussenin. Het festival
heeft christelijke wortels, maar iedereen is er welkom,
ongeacht etniciteit, gender, religie, seksuele voorkeur,
handicap of achtergrond.
Kleurrijke kunst Bij aankomst valt de prachtige locatie
op: speciale “site vibing” vrijwilligers hebben het festival­
terrein middenin de natuur omgetoverd in een kleurrijke
en welkome plek. En ook het publiek is mooi uitgedost:
vooral jongeren kleden zich uitbundig, met paarse tutu’s
en bloemetjes in hun haar.
18 adrem remonstrants maandblad
En dan de programmering: er is veel muziek, van be­
kende en minder bekende artiesten, je kunt dansen in de
modder bij het hoofdpodium of genieten van prachtige
teksten in een kleine zaal. Vaak is het folk met een oproep
tot een betere wereld. Een aantal jaar geleden zag ik het
intrigerende ZicZazou, een groep van negen artiesten
die met allerlei alledaagse producten muziek weten te
maken: stoelpoten, stalen buizen, knikkers… En dat met
humor. Je blijft kijken!
Beers & Hymns Greenbelt is een christelijk festival,
maar je kunt het zo christelijk maken als je zelf wilt: het
festival laat de breedte van het christelijk geloof zien en wil
vooral uitdagen, je inspireren en je anders tegen dingen
aan laten kijken. Ik voel me er prima op mijn plek!
Er is een Taizé-viering, er zijn vieringen van de keltischchristelijke Iona Community en er is een grote gezamen­
lijke viering op zondag. Maar er is bijvoorbeeld ook een
U2charist (inderdaad met muziek van U2), een Quaker
- bijeenkomst en een viering van liefde in al haar vormen.
Eén van mijn favoriete onderdelen op Greenbelt is Beer
& Hymns. Met veel mensen tegelijk uit volle borst traditi­
onele hymns zingen en bier (of cola) drinken. Van Auld
Lang Syne tot Lord of the Dance en van Thine be the Glory tot
Jubilate. En wist je dat je ‘This Train is Bound for Glory’,
‘Sweet Chariot’ en ‘Oh When the Saints’ met drie groepen
tegelijk kunt zingen en het dan nog steeds mooi klinkt?
Met de teksten ben ik het niet altijd eens, maar de sfeer is
heel goed en er is niemand die zich afvraagt of God dit wel
een goed idee vindt... Geloven met een knipoog, heerlijk!
Activisme Greenbelt wil een katalysator zijn voor
activisme en wil de dialoog en het begrip tussen mensen
met en zonder geloof bevorderen. Er is bijvoorbeeld
veel aandacht voor het conflict in Israël en de Bezette
Palestijnse Gebieden, fair trade en rechten van seksuele
minderheden (LGBT).
Achteroverleunend in het gras luister ik graag naar zoveel
mogelijk inspirerende sprekers. Zo besprak Gene Robin­
son, de eerste openlijk homoseksuele bisschop, wat de
bijbel zegt over homoseksualiteit en waarom dat van be­
lang is. Ik luister ook altijd met veel plezier naar Padraig
O’Tuama, een jonge Ierse dichter en theoloog die met
zijn prachtige stem uit eigen werk voordraagt. Hieronder
stukjes uit zijn ‘Poem of Welcome’:
Hello to the tent
hello to the green green grass
hello to the green green vests I have to wear no matter
how sweaty
(…)
welcome to the life and lives we live here.
welcome to the life and lives we wish we could leave behind those bits of us that confuse our greenbelt,
those bits of us weʼd prefer to hide from, or lie about, or live
without.
welcome.
welcome to the argument of being alive.
welcome to a place of encounter.
welcome to the glory of being alive.
welcome to your self.
(…)
welcome to art and life, and justice, and equality, and
disagreement, and tea, and pizza and organic food. welcome
with your crocks, your docs, your birkenstocks, your rainbow
socks, your fairy dress, your hopeland, your yearning for a
warmer bed, your aching for a deeper rest, your missed talks,
your missed opportunities, your frail festival of loving, your
loving festival of frailty.
welcome to greenbelt.
Indruk Twee verhalen staan mij nog goed bij. Het ver­
haal van Bidisha, een jonge journaliste die schrijft over
de onzekerheid van mensen in de Bezette Palestijnse
Gebieden die veroorzaakt wordt door de willekeur van Is­
raëlische militairen bij de afscheidingsmuur. Zo weet een
zwangere vrouw nooit van te voren of ze op het moment
dat ze gaat bevallen wel naar een ziekenhuis in Jeruzalem
mag reizen… En het verhaal van Linda Ramsden. Ze
groeide op in een politiek-conservatief Amerikaans gezin
en werd in haar studententijd Christian Zionist. Een ont­
moeting met een christelijke Palestijn veranderde haar
leven drastisch en ze werd voorvechtster van rechten van
Palestijnen.
Vorig jaar raakte ik zelf in gesprek met Christian Zionists
die buiten de hekken van Greenbelt met Israëlische vlag­
gen stonden te zwaaien. Ze vonden dat er op Greenbelt te
weinig aandacht voor hun kant van het verhaal was. Wat
was het moeilijk een zinnig gesprek te voeren met men­
sen die geloven dat je naar de hel gaat als je niet in God
gelooft, dat de aarde nog maar heel jong is en dat er nooit
dinosaurussen hebben bestaan… Had ik Linda Ramsden
toen maar bij me gehad! Zij had hen wellicht op een
geloofwaardige manier een andere denk- en geloofswijze
kunnen voorspiegelen.
Vriendschap Voor mij is Greenbelt mede een mooie
ervaring door de vrienden die ik er tref, met wie ik
mooie gesprekken heb over het leven, de liefde, relaties
en zingeving. Eén keer per jaar spreken we elkaar; op
sociale media zijn ze nauwelijks actief. Ik ken ze van
de tijd dat ik aan het Peace Studies Department van
Bradford University studeerde (2006/2007). Jonge
betrokken mensen die zich inzetten voor vrede, een
kernwapenvrije wereld, mensenrechten, vluchtelingen
en het milieu. Wat alternatiever dan ikzelf, gelovig en
niet-gelovig, en allemaal even vriendelijk en betrokken.
En állemaal verbaasd dat ik elk jaar opnieuw speciaal
uit Nederland overkom. Leuke mensen en een heel fijn
festival dat me oplaadt voor het komende jaar. Dat wil ik
toch niet missen?!
•
Welmoed Verhagen
jaargang 25 nr. 7 juli/augustus 2014 19
het gezicht van...
Otto Meyling
Otto Meyling (1934) oogt als een zestiger, maar schijn bedriegt helaas, zegt hij zelf. Na 25 jaar vond hij het
in april dan ook wel tijd om afscheid te nemen van de Werkgroep Internationale Contacten (WIC) van de
remo-gemeenten Groningen en Leeuwarden. De landelijke Taakgroep Europese Contacten (TEC) verliet
hij al jaren eerder. Goede reden voor een portret van deze aardse noorderling uit Roderwolde, dichtbij
Groningen. ‘Het moet hier en nu gebeuren, met een hiernamaals valt niet te rekenen. ‘They all go into the
dark’, zoals T.S. Eliott al sprak bij de dood van W.Churchill.’
Europa moet ‘Gemeentecontacten zijn een relict van
de beginjaren tachtig. Nederlandse gemeenten werden
in die tijd gestimuleerd tot het aangaan van contacten
met gemeenten in Oost-Duitsland. Doel was om het
vijandsbeeld af te breken en solidariteit te betonen met
christenen achter de Muur. De Groninger remonstranten
hadden van 1988 tot 2010 een contact met Luthersen in
Güstrow, Mecklenburg, en vanaf 2004 met Unitariërs
in Tirgu Mures in Roemenië. In september komen weer
16 Roemenen naar Nederland voor een conferentie over
Sustainable Stewardship (zie de korte berichten en de
AdRem van juni 2014). Ik ben – als D66’er - voluit Eu­
ropeaan en zie het grote belang van een betere verstand­
houding tussen de volkeren van Europa. Daar heb ik aan
bij willen dragen.’
Zaandijk en Twente ‘Mijn ene grootvader Duyvis
was een aartsliberaal uit Zaandijk waar hij een machi­
nefabriek had, mijn andere grootvader Meyling was
bierbrouwer in Hengelo. Ze trouwden elk een zus uit
eenzelfde gezin Van Cleeff in Borne. Een zoon van Mey­
ling trouwde in 1920 een dochter van Duyvis, dat werden
mijn ouders, ze waren dus neef en nicht. Zij kregen drie
kinderen die allemaal nog leven. Ik ben de jongste. Kort
na mijn geboorte stierf mijn moeder. Mijn lieve tweede
moeder uit Haarlem was remonstrant en was actief in de
gemeente Hengelo. Door haar invloed werd ik in 1960 in
Delft gedoopt en aangenomen bij ds G.Bloemendaal.
Ik ben zelf als bouwkundige in Delft afgestudeerd in 1966.
Mijn huidige vrouw kende ik al van het gymnasium in
Hengelo waar wij in de zelfde klas zaten. Zij ging rechten
studeren in Amsterdam. In 1958 had ik een dame nodig
voor het lustrumgala in Delft, toen heb ik haar gewoon
opgebeld. Zo is het gekomen, in 1961 zijn we getrouwd.
Wij hebben drie kinderen gekregen (niet remonstrant) en
die weer zes kleinkinderen. Heel feestelijk is dat. In 1968
ben ik gaan werken bij een groot architectenbureau in Ter
Apel. Tien jaar later dacht ik mij te kunnen associëren met
een bureau dat gespecialiseerd was in restauraties, maar
dat is niet doorgegaan. Tot ver in de jaren negentig heb ik
daarna als zelfstandige gewerkt.’
Geestelijk leven Ik heb veel spirituele ontwikkeling te
danken aan ‘De Vrije Jeugdkerk’ uit Rotterdam en hun
20 adrem remonstrants maandblad
befaamde kampen. Vanaf 1980 werd ik als remonstrant
actief in Groningen, in de periode van 1986 – 1993 toen
Heine Siebrand daar predikant was. In 2004/2005 ben ik
afgehaakt omdat mijn inspanningen voor de verbouwing
van de kerk terzijde werden geschoven en omdat ik moei­
te kreeg met de liturgie in de klassieke zin. Misschien
ben ik nu meer universalist en humanist dan christen.
God werkt voor mij met en tussen mensen, transcenden­
tie zegt me niet zoveel, het moet hier en nu gebeuren.
Geen hooggestemde strevingen, geen grote ambities,
niet te veel kletsen, maar gewoon die oude mevrouw
bezoeken in de buurt. Ik beschreef het ooit als volgt:
‘Waarom hoor ik bij de Remonstranten? Omdat ik geloof
dat mensen voor hun behoud al vanaf hun oorsprong op
elkaar zijn aangewezen. De anderen zitten mij gedurig
in de weg, maar zonder hen ben ik niets. Het behoud van
anderen gaat meestal mijn krachten te boven, maar hun
behoud is voorwaarde voor het mijne. Hoe gebruik ik die
krachten tot behoud van mezelf en anderen? Ik weet het
niet, maar er moet iets zijn, een adres buiten mij. Onder
de Remonstranten vind ik geen betere mensen, maar wel
de nodige gesprekspartners. Vandaar.’ •
Michel Peters